Ιστορίες με Μονοπάτια στην Τήνο που χάνεται

Ταξίδευα στο πλοίο από Τήνο για Ραφήνα όταν ξαναείδα μετά από καιρό την φίλη μου την Ειρήνη με τον άντρα της που, και αυτή, έχει πάρει σπίτι στην Τήνο. Και αφού ανταλλάξαμε την στοιχειώδη κοινωνική ενημέρωση βρεθήκαμε να γκρινιάζουμε όλοι μαζί «πως έχει χαλάσει η Τήνος», και «πως σιγά-σιγά χάνεται η Τήνος που ξέραμε»…

Η Τήνος που ήξερε η φίλη μου δηλαδή, της δεκαετίας του ’90, γιατί πριν το ’90, ελάχιστοι Αθηναίοι αποτολμούσαν την Τήνο πέρα από τα όρια της Παναγίας. Και ήρθε η κουβέντα στην Ελληνική Εταιρία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, και πως προσπαθούν και αυτοί να διασώσουν κάτι από την «προγενέστερη Τήνο» και να αναδείξουν τα μονοπάτια. Έτσι, εντελώς τυχαία συνειδητοποίησα ότι υπάρχει ενδιαφέρον για τα μονοπάτια της Τήνου, ή ότι τα μονοπάτια μπορεί να κρύβουν μυστικά για το παρελθόν και την ιστορία του νησιού.

Αεροφωτογραφίες

Η σύμπτωση είναι ότι εδώ και λίγο καιρό, κοιτούσα κάτι αεροφωτογραφίες της Τήνου, χαζεύοντας κυρίως το χωριό της γιαγιάς μου, τα χωράφια και τα δρομάκια που περπατούσα όταν ήμουν μικρός. Φαινόταν καθαρά, από τον αέρα, το χωριό, το αμπέλι του παππού μου, και πολλά μονοπάτια, που τα αναγνώρισα, και οι διαδρομές που έκανα πριν 40 και χρόνια… Χαζεύοντας τις αεροφωτογραφίες έμαθα πολλά για την ιστορία της Τήνου. Τις αεροφωτογραφίες τις πήρα από ένα γνωστό μου που τις είχε πάρει από έναν δικό του κλπ, έτσι δεν ξέρω ποιο κομμάτι της Ελληνικής Δημοκρατίας πρέπει να ευχαριστήσω ή να αποζημιώσω για την χρήση τους…

Δεν έβαλα το αμπέλι του παππού μου, αλλά το αγαπημένο σας λιμάνι, πριν τα πρόσφατα έργα. Με κλικ στην εικόνα (που επιδέχεται περαιτέρω μεγέθυνσης) μπορεί να δείτε το αυτοκίνητό σας.

Το αρχείο αυτό είναι μαυρόασπρο, αλλά οι άσπρες κουκκίδες είναι τα υπολείμματα των μονοπατιών από τα χωριά προς την πόλη. 






Μνήμες δεκαετίας ‘60

Τα θυμάμαι τα ατέλειωτα δρομάκια με ξερολιθιές δεξιά και αριστερά, που τότε, την δεκαετία του ’60, ήταν πιο ψηλές από μένα και επομένως δεν θυμάμαι την θέα. Θυμάμαι ατέλειωτο ανεβοκατέβασμα σε «βουνά», παραγκαιριές με φρύγανα, λαγκάδια με νερόφιδα και βατράχια, σ’καμνιές και σταβαριές, και τις πέτρες που είχαν λειανθεί από τις οπλές των γαϊδουριών. Τα γαϊδούρια θα έπρεπε και αυτά να είχαν βαρεθεί το ατέλειωτο περπάτημα φορτωμένα κληματόβεργες, χερόβολους κριθάρι, ή κοφίνια, ή καλάθια με καλοκαιρινά, ή ασκούς με μούστο, και σχεδόν πάντα και τον ιδιοκτήτη τους. Είχα την τύχη να προλάβω την Τήνο της δεκαετίας του ’60.

Στην δεκαετία του ’60 η Τήνος ήταν ένα αγροτικό νησί. Η τυπική οικογένεια ζούσε από το κριθάρι, μία ή δύο αγελάδες, ένα γουρούνι, 10-20 όρνιθες, λίγα κατσίκια ή λίγα πρόβατα, ένα κήπο για ελάχιστα κηπευτικά και 3-4 ελιές. Οι πιο προνομιούχοι είχαν χωράφια σε κάμπους ή στο Λιβάδι για σιτάρι, τριφύλλι και πλεόνασμα «καλοκαιρινών». Ελάχιστοι είχαν μέλισσες (και κρατούσαν μυστική την «τέχνη»). Τα Πάνω Μέρη είχαν πλεόνασμα σταφυλιών και μούστου. Άλλοι πάλι είχαν «ειδικότητες» όπως η καλαθοπλεκτική στη Βωλάξ, τα μάρμαρα (και η σιδηρουργία) στον Πύργο, οι στρατούρες στον Κάμπο κλπ. Στα Έξω Μέρη, γενικά, η ενασχόληση ήταν τα μάρμαρα, αφού η αγροτική παραγωγή ήταν ελάχιστη.

Η Τήνος διατηρούσε υπολείμματα από μεσαιωνικές ρουτίνες. Τα χωριά είχαν «ντελάλη» που καλούσε τον κόσμο σε «αγγαρειές» για την επισκευή των μονοπατιών. Τα μικροσκοπικά περιβόλια ποτίζονταν με αυστηρά προκαθορισμένα δικαιώματα νερού («από την ώρα που ο ήλιος θα δει την Αγία Υπακοή, μέχρι να ανέβει δύο καλάμια», κάτι σαν 6:30 με 08:00).

Βασικά το νησί είχε κάποια αυτάρκεια, εσωτερικό «εμπόριο» και «εξαγωγές» συγκεκριμένων πλεονασμάτων. Στον όρμο της Κολυμπήθρας φόρτωναν κριθάρι και καμμιά φορά πατάτες. Στον όρμο των Υστερνίων έφερναν κριθάρι από άλλα νησιά που μετέφεραν (με γαϊδούρια) πάνω στην κορυφή για άλεσμα. Στο Μαλί γινόταν εξαγωγή μαρμάρου. Τα μονοπάτια της Τήνου είχαν πολλή κίνηση μέχρι την δεκαετία του ’60, και με ελάχιστες εξαιρέσεις, η ζωή δεν ήταν πολύ διαφορετική από ότι ήταν πριν 200 ή 700 χρόνια. (Η διαδρομή από τον Κάμπο στην Ξινάρα μέσω Κουρουπάδου και Καράδου, εδώ)

Είναι χαρακτηριστικό του νησιού, ότι οι περισσότερες αγροτικές οικογένειες δεν είχαν μια ενιαία ιδιοκτησία, αλλά πολλές, μικρές και διάσπαρτες. Έτσι, δεν ήταν καθόλου περίεργο αλλού να είναι οι αγελάδες, αλλού οι κότες, αλλού το κριθάρι, αλλού το τριφύλλι, αλλού τα πρόβατα, αλλού το περιβόλι που ποτιζόταν, αλλού οι ελιές, αλλού το αμπέλι… Αυτό σήμαινε ότι, από ψηλά θα φαινόταν μια ατέλειωτη κίνηση από και προς το χωριό, από την ώρα που χάραζε το φώς, μέχρι που σκοτείνιαζε.

Οι διαδρομές του παππού μου

Για παράδειγμα, ο παππούς μου, για να αρμέξει και να ποτίσει τις αγελάδες του ξεκινούσε κατά τις 5 το πρωί, με τα πόδια ή με τον γάϊδαρο, και έκανε μία διαδρομή που ξεκινούσε από τα Κελλιά, περνούσε το «Μπροσ’τνό» και το «Πίσω» λαγκάδι, πήγαινε στην Γκουναριά (ερειπωμένο χωριό πάνω από την Αετοφωλιά), κατέβαινε στην Βρύση (στο λαγκάδι «τ’ Κανναβά»), ανέβαινε «στ’ Ζάρπα», περνούσε τ’ Αλωνάκι, της Μαριάς το λαγκάδι, τ’ Αψηλό Σπίτι,, τα Πυργιά (όπου Ελληνιστικός πύργος), τ’ Κορωνιού το λαγκάδι και έφτανε επιτέλους στην Πασσάρα. Είχε γυρίσει στο χωριό μετά από 10 ή 12 χιλιόμετρα διαδρομή, κατά τις 8:30 το πρωί, για να …ξεκινήσει τις υπόλοιπες δουλειές του. Την ίδια περίπου διαδρομή έκανε άλλες εποχές με μούστο, σταφύλια ή ρακί, αλλά για το τριφύλλι πήγαινε σε εντελώς αντίθετη κατεύθυνση, προς το Λιβάδι. Για πρόβατα, η διαδρομή ήταν πάλι εντελώς διαφορετική αφού αυτά ήταν, συνήθως σε σχετικά άγονα μέρη. ( Οι διαδρομές του παππού μου, στην παραπάνω εικόνα -- μεγαλώνει, με κίτρινο)

Όσοι αγρότες πουλούσαν καλοκαιρινά στην λαϊκή αγορά, στην Χώρα, ξεκινούσαν στις 2 ή 3 την νύχτα από τα Κελλιά, περνούσαν τον Πάρλα (ερειπωμένο χωριό απέναντι από το Κάτω Κλείσμα), την Κώμη, την Περάστρα, τα Λουτρά, την Ξυνάρα και από τον Κτικάδο ή την Αγία Ξένη κατέβαιναν, με τον γάιδαρο φορτωμένο, προς την Χώρα. Κατά τις 2 με 3 το μεσημέρι επέστρεφαν στο χωριό, έχοντας διανύσει 25 ή 30 χιλιόμετρα, πάντα από τα «μονοπάτια» περί ων ο λόγος. Σήμερα η διαδρομή αυτή δεν χρησιμοποιείται αφού όλοι πιά κυκλοφορούν με τα φορτηγάκια τους .  Στην παραπάνω εικόνα (που μεγαλώνει με κλικ), η ροζ γραμμή δείχνει το τέλος της διαδρομής προς Χώρα πάνω από την Παναγία.

Πρόοδος

Την δεκαετία του ’60 έγινε ο «αμαξωτός» και εμφανίστηκε το λεωφορείο. Παράλληλα άρχισε η μετανάστευση προς στην Αθήνα (όπως σε παλιότερα χρόνια προς την Πόλη και την Σμύρνη). Όσοι έμειναν πίσω, όλο και περισσότερο χρησιμοποιούσαν τον «αμαξωτό» και τα φορτηγάκια από το ’70 και μετά για μεταφορές προς και από Χώρα και τα μονοπάτια για εσωτερικές μετακινήσεις. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’70 ατόνησε και σταμάτησε η συστηματική παραγωγή κριθαριού. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 άρχισαν σιγά-σιγά να επιστρέφουν οι συνταξιούχοι.

Την δεκαετία του ’90 είτε λόγω Ευρώπης είτε λόγω της ανόδου του Χρηματιστηρίου εμφανίστηκαν και οι πρώτοι εποχιακοί κάτοικοι. Αυτοί οι νεοφερμένοι έμειναν κυρίως στην Νότια Τήνο, σε περιοχές που είχαν «θέα θάλασσα». Έτσι, στην ενδοχώρα, το τοπίο παραμένει σχεδόν απείρακτο –για την ώρα—με ένα περίεργο αίσθημα ερημιάς που θα διαπίστωσε και ο Οδυσσέας όταν έφτασε στο νησί που είχε αμπέλια και συκιές μα έμοιαζε να το είχαν εγκαταλείψει οι άνθρωποι. Σήμερα, στην ενδοχώρα, εκτός από τις αναμνήσεις και τους λίγους αγρότες που επιμένουν, έχουν μείνει τα σπίτια, και οι δρόμοι. Ένα ατέλειωτο δίκτυο από δρομάκια και μονοπάτια, όλα με ξερολιθιές δεξιά και αριστερά. Ατέλειωτα δρομάκια που, αναρωτιέται ο επισκέπτης, που τελειώνουν και γιατί υπάρχουν. Γιατί σίγουρα δεν έγιναν ούτε από χόμπι ούτε για να διασκεδάζουν μεταγενέστερους παρατηρητές. Όπως δεν έγιναν για ψυχαγωγία και οι ατέλειωτες πεζούλες ή σκάλες που μετέτρεψαν τα βουνά σε χωράφια και περιβόλια.

Γεωγραφία και Ιστορία

Αυτό που νομίζω κάνει την Τήνο ξεχωριστή είναι η γεωγραφία της και η ιστορία της. Είναι ένα σχετικά μεγάλο νησί, ορεινό, με ένα οροπέδιο που μαζεύει βροχή. Τα πετρώματα συγκρατούν το νερό και το νησί έχει λίγες πηγές, πολύ αέρα, και αφιλόξενες θάλασσες. Η Τήνος είχε επίσης Βενετούς για αφεντικά μέχρι το 1715 και πρέπει να ήταν καταφύγιο για πολλούς χριστιανούς τα χρόνια του μεσαίωνα. Όλες οι ενδείξεις είναι ότι η Τήνος αποτέλεσε στόχο επιδρομών πειρατών και άλλων «κακών». Γνώρισε ελάχιστη Τουρκοκρατία αλλά πρέπει να ταλαιπωρήθηκε από τις συνεχείς Τουρκο-Βενετικές διενέξεις. Ωστόσο φαίνεται να είχε αποτελεσματική άμυνα, με οργανωμένη στρατολόγηση, αποκεντρωμένη διοίκηση, σύστημα παρατηρητήριων και επικοινωνίας και αναπτυγμένο οδικό δίκτυο. ( Δεν ξέρω αν η Καμμένη Σπηλιά είναι μάρτυρας κάποιας διένεξης, και ποιάς διένεξης, αλλά η διαδρομή για την Καμμένη Σπηλιά, μια φθινοπωρινή μέρα με καύσωνα, είναι εδώ).

Χειροποίητο οδικό δίκτυο

Για να πάω τώρα στο θέμα αυτής της ιστορίας, φαίνεται ότι οι Τηνιακοί, αυτόχθονες και πρόσφυγες, προσπαθώντας να επιβιώσουν σε εποχές υπερπληθυσμού, έσκαψαν και καλλιέργησαν κάθε γωνιά του νησιού, εγκαταστάθηκαν σε οικισμούς κοντά σε πηγές που τους επέτρεπε να φυτέψουν τα στοιχειώδη προς το ζην, έφραξαν τα χωράφια τους με ξερολιθιές αφήνοντας δρόμο για να περνάνε οι υπόλοιποι (αυθόρμητα ή με το ζόρι;) και έτσι φτιάχτηκε η χειροποίητη Τήνος και το οδικό της δίκτυο. Τώρα κατά πόσο υπάρχουν αυτόχθονες δεν γνωρίζω, κάπου διάβασα ότι η Τήνος ερήμωσε είτε από λοιμούς ή πολέμους κάμποσες φορές και ότι υπήρξαν αυθόρμητες ή οργανωμένες μετοικεσίες προς την Τήνο και από την Τήνο.

Η Τήνος που βλέπουμε σήμερα έχει μάλλον μεσαιωνικό υπόβαθρο, πριν το 1715, αλλά με ίχνη βυζαντινής, ρωμαϊκής, ελληνιστικής και παλαιότερης κατοίκησης. Μάρτυρας αυτής της συνέχειας είναι το δίκτυο των δρόμων και των μονοπατιών.

Τα δρομάκια περνάνε, από πηγές και από οικισμούς (υπαρκτούς ή ερειπωμένους) που έχουν κτιστεί γύρω από τις πηγές. Ξεκινάνε ακτινωτά από κάθε χωριό, πηγαίνουν στα γειτονικά χωράφια, στους στάβλους, ανεβοκατεβαίνουν λαγκάδια ψάχνοντας για περιβόλια «με δικαίωμα νερού», περνάνε δίπλα από ανεμόμυλους και από ερείπια πύργων γνωστών σαν «ελληνικάρια», μπαινοβγαίνουν στο Ξώμπουργο, συναντάνε, σαν από σύμπτωση άλλα δρομάκια από άλλα χωριά. Οι δρόμοι περνάνε επίσης από ίχνη εκκλησιών της περιόδου πριν το 1200 σε οικισμούς που εξαφανίστηκαν όταν η Τήνος ερήμωσε, μάλλον λόγω Αράβων, και οι λίγοι εναπομείναντες ντόπιοι αποσύρθηκαν μέσα, μακριά από την θέα της θάλασσας. Οι ίδιοι δρόμοι διασχίζουν και τα μεγαλύτερα χωριά που χτίστηκαν ή επεκτάθηκαν μετά το 1715.

Το δίκτυο από ψηλά

Από ψηλά, το δίκτυο φαίνεται ξεκάθαρα και ο εναέριος παρατηρητής δεν έχει παρά να βρει και να ακολουθήσει την διπλή γραμμή που υποδηλώνει ξερολιθιά δεξιά και αριστερά από τον δρόμο (ή το περιφραγμένα χωράφια δίπλα στο δρόμο). Κάθε ευρύτερη περιοχή (Έξω, Κάτω, Μέσα και Πάνω Μέρη) έχει τα χωριά της. Τα χωριά συνδέονται μεταξύ τους με δίκτυο που ταυτόχρονα δίνει πρόσβαση και στα περιβόλια και χωράφια γύρω από κάθε χωριό. Που και που υπάρχει κάποιος δρόμος «εξπρές» που παρακάμπτει χωριά και πηγαίνει κατά μήκος ισοϋψούς (όσο αυτό είναι δυνατό στο βραχώδες τοπίο) από το ένα μέρος στο άλλο.  Το εικονίδιο μεγαλώνει με κλικ).

Τέτοιος δρόμος φαίνεται καθαρά να περνάει πάνω από τα Υστέρνια και τον ναό της «β΄ εύρεσης» προς την Αγία Μαρίνα (διαφάνειες από την διαδρομή, με λίγη μουσική, είναι εδώ) και από εκεί προς τον Κάμπο και το Ξώμπουργο ή εναλλακτικά προς το λιμάνι του Σταυρού. Το δίκτυο στα Πάνω Μέρη (με τα σχετικά μεγαλύτερα και επίπεδα χωράφια) είναι λιγότερο χαώδες από το δίκτυο των Κάτω Μερών που είναι σε πιο κεκλιμένο έδαφος και οι ιδιοκτησίες φαίνονται να είναι μικρότερες. Το δίκτυο των Υστερνίων και της Καρδιανής έχει ένα ατέλειωτο ανεβοκατέβασμα στην πλαγιά του βουνού σε αναζήτηση του πολυπόθητου περιβολιού.

Όλοι οι δρόμοι οδηγούν στο Ξώμπουργο. Τον μεσαίωνα, όταν φαίνονταν στην θάλασσα ύποπτο πλοίο, το μήνυμα έφτανε στο Κάστρο και τα χωριά, με σύστημα φωτιών και καπνού, και ενεργοποιούσε τους 5 λόχους των 250 ή 300 ανδρών (και μάλλον έστελνε τους υπόλοιπους να κρυφτούν). Σίγουρα αυτή η ενεργοποίηση δεν θα ήταν δυνατή χωρίς οδικό δίκτυο.

Παρ’ όλο ότι και τον μεσαίωνα η Τήνος δεν φημιζόταν για τα καλά λιμάνια της, το δίκτυο είναι υπαρκτό προς και από τον Πάνορμο, τον Σταυρό, την Χώρα και τον Πόρτο. Πριν το 1960 κανένας φυσιολογικός Τηνιακός δεν πήγαινε στην θάλασσα για αναψυχή. Η θάλασσα επί σειρά αιώνων ήταν το μέρος από όπου έρχονταν οι πειρατές, ή ο δρόμος του ξενιτεμού. Σε πιο πεζό επίπεδο, στην θάλασσα πήγαιναν το 1960 για να μαζέψουν αλάτι, να βρούνε κανένα κομμάτι ξύλο από κανένα μακρινό ναυάγιο, να πλύνουν τους ασκούς μετά την μεταφορά του μούστου, να παραλάβουν γουρουνάκια από την Μύκονο κλπ. Φυσικά από την θάλασσα άρχισαν να έρχονται (ξανά μετά από χρόνια) και οι προσκυνητές και, πιο πρόσφατα, οι επήλυδες.

Το οδικό δίκτυο των μονοπατιών είναι τμήμα της ιστορίας της χειροποίητης Τήνου (και της επιβίωσης των κατοίκων της). Από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 άρχισε να πέφτει σε αχρηστία και να χάνεται είτε μέσα στα φρύγανα, είτε από τα αδέσποτα κατσίκια που γκρεμίζουν τα ντουβάρια, είτε από την διάνοιξη «αμαξωτών» δρόμων. Οι σημερινοί καινούργιοι κάτοικοι της Τήνου γνωρίζουν ίσως πόσο στοιχίζει ένα μέτρο ξερολιθιάς (πέτρες και χτίσιμο) έξω από το εξοχικό τους. Ίσως να μην συνειδητοποιούν ότι υπάρχει μεσαιωνικό ή παλαιότερο δίκτυο δρόμων και μονοπατιών, εκατοντάδων χιλιομέτρων, με ξερολιθιά δεξιά και αριστερά, που σιγά-σιγά χάνεται. Η παραπάνω εικόνα μεγαλώνει με κλικ, και το αρχείο υπάρχει και εδώ.   Όπως έχω ξαναπεί, ξεκίνησα να βρω τα χωράφια του παππού μου και ακολουθώντας τα δρομάκια που φαίνονται στην αεροφωτογραφία (του 1996) βρέθηκα με ...1000 χιλιόμετρα, σημαδέυοντας ό,τι έβλεπα, περιμένοντας κάτι ώρες σε αεροδρόμια.

Επόμενα βήματα

Αν αυτό εδώ ήταν έντυπο άρθρο, θα αισθανόμουν την ανάγκη να γράψω κάποιον βαρυσήμαντο επίλογο. Ευτυχώς όμως είναι στο διαδίκτυο και μπορώ εύκολα να συμπληρώσω. Για παράδειγμα, σήμερα, τέλη Αυγούστου 2008, ένα καλό παιδί περνάει τα στοιχεία των μονοπατιών σε AutoCAD, που με την σειρά του θα μπορεί να μπει σε πρόγραμμα επεξεργασίας γεωγραφικών δεδομένων (GIS). Παράλληλα, όπως έχω αναφέρει και στο www.ophioussa.blogspot.com, συμπληρώνουμε κομμάτια των μονοπατιών που δεν φαίνονται στην αεροφωτογραφία, αλλά ξέρουμε ότι υπάρχουν, με GPS. Εικάζω ότι από περίπου 950 χιλιόμετρα, το δίκτυο θα ξεπεράσει τα 1.100 χιλιόμετρα.

Πάνω σε τμήμα του χάρτη, ο π. Αντώνης Φόνσος, έχει σημειώσει παλιές εκκλησίες, γνωστούς και εικαζόμενους αρχαιολογικούς χώρους. Άκουσα ότι ο καθηγητής. Γεώργιος Στουρνάρας έχει σημειώσει τις πηγές σε ψηφιακό χάρτη… Έτσι, σιγά σιγά, θα βλέπουμε την «Τήνο που χάνεται», αν και αμφιβάλλω αν μπορούμε να ανατρέψουμε την πορεία της εξέλιξής της…

Αυτή η ανάρτηση είναι αναδημοσίευση από εδώ. Το αρχείο σε AUTOCAD δεν νομίζω ότι τέλειωσε, αλλά οι δορυφορικές εικόνες και τα GPS έχουν γίνει πολύ πιο εύκολα.  Αυτό που πρέπει να αναδημοσιεύσω είναι οι "διαδρομές" του π. Αντώνη, με όλα τα έγγραφά του, όπως τα συνέταξε χωρίς editing... Βέβαια, κανένα ιδιωτικό αρχείο, ηλεκτρονικό ή μη δεν "σώζεται"...